“Het is goed voor iedereen om de luiken open te zetten en andere perspectieven te ontdekken.”

Theater Na de Dam bestaat al weer bijna dertien jaar. De afgelopen twee edities van de jaarlijkse 4 mei-manifestatie waren beide digitaal en aangepast vanwege corona. In 2022 maakt Theater Na de Dam zich weer op voor fysiek publiek. Met Jaïr Stranders, mede-initiatiefnemer en artistiek directeur Theater Na de Dam, blikken we terug en vooruit.

– Interview met Jaïr Stranders –

Koekje van eigen deeg
Sinds mei 2021 was het een tijdje stil op de kanalen van Theater Na de Dam. Jullie hebben niet stil gezeten, wat is er in de tussentijd gebeurd?
“Hanna Timmers, de coördinator van de jongerenprojecten, is bij ons vertrokken. Zij heeft een hele belangrijke rol gespeeld voor Theater Na de Dam. Vanaf 2012 maakte ze theater met jongeren in de Spaarndammerbuurt in Amsterdam. Vervolgens heeft zij van daaruit het concept voor de jongerenprojecten vormgegeven en is ze bij het team gekomen om de projecten door het land te verspreiden. En dat was enorm succesvol, inmiddels zijn er jaarlijks 40 projecten in het land plus de internationale projecten. We kijken terug op een mooie reis die zij met Theater Na de Dam heeft gemaakt en wij met haar. In juni hebben we met team en (oud)-bestuur afscheid van Hanna genomen. Dat hebben we gedaan door een theatrale route voor haar te maken, waarin ieder een bijdrage leverde als verrassing. Een paar jongeren die bij haar groot zijn geworden, deden ook mee. We konden haar een koekje van eigen deeg geven. Dat afscheid was een heel belangrijk moment voor Theater Na de Dam.”

Momenten markeren
Wat deed Theater na de Dam dit najaar?
“In het najaar zijn we begonnen met de teamdagen, om elkaar te blijven inspireren en voeden. De gedachte is vrij simpel, maandelijks zoeken we een plek waar we geïnspireerd raken en daarna werken we op of bij die plek. Zo hebben we onder andere een teamdag gehad bij de erebegraafplaats in Bloemendaal en gaan we binnenkort naar het Holocaust Namenmonument. Dan kwam er een belangrijk besluit van de NOS, namelijk dat de live tv-uitzending niet meer vanuit de schouwburg in Amsterdam wordt uitgezonden, maar vanuit Wageningen. En we hebben de Kristallnachtherdenking gemarkeerd, dat doen we met Theater Na de Dam al een paar jaar met belangrijke momenten die met WOII te maken hebben, anders dan 4 en 5 mei. Net als onze internationale projecten op 27 januari, op de International Holocaust Remembrance Day.”

Geen re-enactment
Kun je iets vertellen over de bijzondere samenwerkingen met de internationale partners op 27 januari?
“Theater Na de Dam heeft veel ervaring met prikkelend theater maken met jongeren. Niet door de verhalen van de ooggetuigen met wie zij spreken na te spelen, geen re-enactment, maar door een persoonlijk verhaal te maken geïnspireerd op die verhalen. Wij zijn best wel uitgesproken over hoe dat eruit kan zien, met bijvoorbeeld tijden die door elkaar lopen, een vorm die bijvoorbeeld een theatrale route is. We hebben daarin zogezegd school gemaakt. In 2016 bedachten we: hoe zouden we deze bijzondere jongerenprojecten internationaal kunnen brengen? Het leek ons mooi om in Europees verband met jongeren stil te staan bij de betekenis van de Tweede Wereldoorlog. We zijn begonnen met een pilot in Berlijn om te onderzoeken of die voorzichtige ambitie vervolgens verder kon groeien. Door een internationaal netwerk van Hanna werd dat groter. Turijn, Brussel, Kopenhagen en Praag kwamen erbij. De projecten bleken ook belangrijk voor de ontwikkeling van de makers.”

Luiken openzetten
Op welke manier werken jullie samen?
“Het idee is dat Nederlandse makers, die hier ervaring hebben met het format van onze jongerenprojecten, gekoppeld worden aan makers en jongeren in die landen. Daarnaast gaat het om een inhoudelijke uitwisseling, om van elkaar te leren en te horen hoe er in andere landen gedacht wordt over bezetting, vrijheid en herdenken. In Oost-Europa heeft men bijvoorbeeld hele andere ervaringen en invalshoeken dan in West-Europa, maar wordt er theater gemaakt met dezelfde soort fascinatie. Ik denk dat die uitwisseling waarde heeft op veel niveaus. Voor de makers en voor de jongeren is het inspirerend, maar zeker ook voor het publiek. Het is goed voor iedereen om de luiken open te zetten en andere perspectieven te ontdekken. De Tweede Wereldoorlog is zo bepalend geweest voor het Europa dat we erna hebben willen opbouwen. Een democratische rechtstaat kan heel snel afglijden en daar moeten we elkaar in Europa scherp op houden.”

Internationale conferentie
Wie doen er de komende editie mee?
“Twee partners die altijd meedoen zijn Berlijn en Turijn. Oekraïne gaat meedoen en in Polen hebben we nu twee plekken. Verder Hongarije, Tsjechië en Litouwen, veel Oost-Europese landen. Deze spreiding vind ik bijzonder. Oost-Europa heeft een enorme grote Joodse populatie gehad. Daar is natuurlijk niet alleen WOII heel bepalend geweest, maar ook de communistische periode. Daardoor zijn de verhalen ook anders. Wat ik bijzonder vind is dat de samenwerking continueert. Zelfs in coronatijd vinden de partners het belangrijk om dit door te zetten, ze zien er de waarde van. Tegen de klippen op gaan we door, we ontmoeten elkaar in Zoom, samen met 60 jongeren uit al die landen. Een kleine wens zou zijn om over twee of drie jaar in meerdere Europese steden een project te hebben, in Parijs of Wenen. Het zou nog mooier zijn om in 2025 een internationale conferentie te hebben over deze manier van herdenken met en door jongeren.”

Verhaal dat doorstroomt naar het nu
Het thema van de komende Theater Na de Dam-editie is onderbelichte verhalen, waarom dit thema?
“We zitten al langer op dit thema, alleen hebben we het nooit eerder zo benoemd. We vinden het natuurlijk heel belangrijk om de verhalen over de oorlog, bezetting en bevrijding te blijven vertellen. In onze eigen producties proberen we alleen niet het zoveelste bekende heroïsche oorlogsverhaal te vertellen, maar juist het verleden te koppelen aan vragen die wij over deze tijd hebben, die we in deze tijd moeten horen. Of bijvoorbeeld de dingen bevragen door een heel interessant perspectief vanuit die oorlogsgeschiedenis te kiezen. Het is heel goed om als samenleving te blijven leren wat er mis kan gaan. Op de vraag ‘hoe kunnen we ervoor zorgen dat onze kinderen niet overkomt wat ons is overkomen?’ antwoordde Abel Herzberg eens: ‘hoe kunnen we ervoor zorgen dat onze kinderen niet gaan doen wat ons is overkomen?’. Welke spiegel moeten we de samenleving nu voorhouden? Nasrdin Dchar liet in 2016 al zien dat hoe er in de jaren dertig met Joodse mensen werd omgegaan niet zo heel veel verschilt met hoe Europa nu met vluchtelingen omgaat. Hij heeft een verhaal over WOII verteld, dat doorstroomt naar het nu. We zijn al langer bezig om op 4 mei verhalen te vertellen die de samenleving niet wil zien of is vergeten. Wij zien het als onze rol om theater te maken over deze schaduwverhalen. Toen we begonnen in 2010 formuleerden we het nog niet zo. We wisten wel dat theater verdieping kon geven, maar door de ontwikkeling in de afgelopen tien jaar hebben we meer en meer scherpte en diepte kunnen geven aan de missie en visie van Theater Na de Dam. Natuurlijk ook omdat de tijden zijn veranderd.”

Hoe bevrijd was iedereen nou echt?
Is Nederlands-Indië in oorlogstijd ook zo’n onderbelicht verhaal?
“We vieren op 5 mei Bevrijdingsdag, maar hoe bevrijd was iedereen nou echt? Twee miljoen mensen met een Nederlands-Indische afkomst voelen dat op 5 mei vast helemaal anders. Dat geldt ook voor mensen met een Joodse achtergrond. Op 5 mei was de oorlog nog helemaal niet afgelopen, want voor velen was 90% van de familie vermoord, bezittingen waren weg en de Nederlandse  samenleving had op dat moment geen aandacht voor dit leed.”

Wageningen, Nederlands-Indië en Suriname
En zijn er al tipjes van de sluier voor komende editie van Theater Na de Dam?
“De televisie-uitzending die we zeven jaar lang maakten vanuit Amsterdam, gaan we voor het eerst in Wageningen maken. Heel spannend, iets nieuws. In Carré gaan we met regisseur Olivier Diepenhorst ook nogal een spannende voorstelling neerzetten, die de hete hangijzers niet schuwt als het gaat over Nederlands-Indië. Er is nog steeds heel veel controverse rondom die geschiedenis. We gaan vanuit verschillende perspectieven naar Nederlands-Indië kijken, voor, tijdens en na de oorlog. En we gaan het erover hebben hoe wij veel te weinig weten of willen zien, dat gaat ook over de rol van Nederland in die oorlog. Emma Lesuis gaat een voorstelling maken over Suriname in de Tweede Wereldoorlog. Als het lukt, gaat ze op reis naar Suriname om daar onderzoek te doen en probeert ze voorbij de geijkte verhalen te komen.”