Op 9 december jl. kwamen we bij elkaar voor de kick-off van de jongerenprojecten. Jaïr Stranders opende de bijeenkomst, introduceerde het inspiratie-thema voor aankomende editie en reflecteerde op de actualiteit:

“Door de jaren heen zijn we bij Theater Na de Dam steeds beter gaan begrijpen wat de kracht is van herdenken via theater. Een herdenking is eigenlijk een soort APK-keuring voor de samenleving. De herdenking gebruik je dan voor vragen als: waar staan we als samenleving? Waar schort het aan? Waar zijn zorgen? Maar waarom doe je dat bij een herdenking? Want we zijn hier toch elke dag wel mee bezig? Alleen vaak wordt dit een verhit debat met veel emoties.

Dan heb ik het niet alleen over wat er in Nederland gebeurt, maar ook wat er internationaal gebeurt. Zo is er een heftige oorlog gaande tussen Israël en Hamas; ik denk dat die ons allemaal op de een of andere manier heel erg raakt. De verschrikkelijke beelden van de uitzichtloosheid en het leed in Gaza. De enorme wond die in Israël is geslagen door de ongekend gruwelijke aanval van Hamas. Er zijn op andere plekken ook oorlogen gaande, of massaal geweld tegen specifieke etniciteiten. Bijna twee jaar geleden barste de oorlog in Oekraïne los die nog steeds doorgaat.

Er is altijd iets dichtbij of veraf waar we ons met elkaar zorgen over maken, wat ons bezig houdt, waar je verontwaardigd of boos over bent. Het bijzondere aan een herdenking is dat je op die avond juist even uit de waan van de dag stapt en dat je door het historische kader die APK-keuring doet. Door stil te staan bij de periode van de Tweede Wereldoorlog en de slachtoffers van toen, kaats je als het ware je vragen en gedachten tegen de muur van de geschiedenis; het komt terug naar het nu en het heeft daardoor verdiepte betekenis voor onze ingewikkelde tijd.

Wat wij elk jaar bij Theater Na de Dam doen is die APK-keuring met een thema aanscherpen: waar moeten we het deze 4e mei over hebben? Wat theater zo mooi kan doen, is door middel van verbeelding, meerlagigheid en meerstemmigheid ruimte geven aan gevoelens en gedachten, meer dan er misschien ruimte voor is bij een herdenking. De herdenking op de Dam met twee minuten stilte, de kransleggingen en speeches zijn indrukwekkend, maar door hun vorm ook beperkt; daar is minder sprake van verdieping, bevraging of twijfel. Met theater kun je allerlei verschillende perspectieven op de geschiedenis en daarmee ook op het nu zichtbaar en voelbaar maken.

Waar we een aantal jaar geleden veel aandacht hebben geschonken aan onvertelde verhalen over de Tweede Wereldoorlog, zoals vrouwen in het verzet, willen we dit jaar stil staan bij de verhalen die we niet willen vertellen, de dingen die we liever niet willen zien. Dat kan gaan over mensen die hele heftige dingen hebben meegemaakt in de oorlog en dat wegstoppen, of dat het juist weggestopt wordt door familieleden. Maar het kan ook gaan over het feit dat van de bijna 9 miljoen Nederlanders meer dan 8 miljoen een ‘omstander’ was, hun leven ging in grote lijnen door. Er hebben minder mensen in het georganiseerde verzet gezeten dan dat er hebben gecollaboreerd. Ook dit vinden we vaak moeilijk om onder ogen te komen.

Er zijn veel meer dingen die we ten aanzien van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust niet willen zien. In het kader van de jaarlijkse APK-keuring moet dat in deze tijd weer eens benoemd worden. We hebben het als team vaak over ontmenselijking van de Holocaust, dat mensen volledig gereduceerd werden tot de groep waartoe ze behoren. Vanuit de ideologie van het fascisme was er maar één mensbeeld dat goed was, alles wat daar niet aan voldeed moest uitgeroeid worden. Dat kon gebeuren omdat er een langdurig proces van ontmenselijking aan vooraf ging. Dat is via extreme denkbeelden die politiek aan de macht kwamen vervolgens via massamedia de samenleving ingesijpeld.

En helaas zien we dat in deze tijd ook terugkomen, in ons eigen land, maar op zoveel andere plekken in de wereld. Het is niet weg, dat soort processen die de ander ontmenselijken. Daartegenover zijn de verhalen van medemenselijkheid nu o zo hard nodig; de zachte en helende krachten. Hoe kan je in de ander – die misschien wel lijnrecht tegenover jouw denkbeelden staat – een mens blijven zien; dat is de morele opdracht. Tegen de neiging ingaan om de processen van ontmenselijking – toen en nu – niet te willen zien. Daarbij denk ik ook aan de oorlog in Gaza en hoe dat zijn weerslag heeft op onze Nederlandse samenleving; hoe de haat van daar overslaat naar hier.

Kortom, juist omdat het zo belangrijk is om niet stil te vallen bij wat er nu om ons heen gebeurt, luistert het nogal nauw hoe wel en hoe niet te herdenken. Hoe niet de actualiteit er met de haren bij te slepen, omdat deze ons dagelijks zo bezighoudt. De voorstellingen in het kader van Theater Na de Dam gaan over ’toen’ – die distantie helpt – maar ze moeten betekenis hebben voor het ‘nu’. Als een voorstelling alleen het verleden afbeeldt en niet iets waardevols zegt voor deze tijd, dan is het geen goede APK-keuring.”