Op 4 mei 2022 presenteert Theater Na de Dam ‘De Oost bevrijd?’ in Koninklijk Theater Carré, een voorstelling over de nasleep van de Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië. Olivier Diepenhorst regisseert, Bo Tarenskeen, mede–oprichter van Theater Na de Dam, is een van de schrijvers en de dramaturg. We voelden hen aan de tand over het verhaal en de noodzaak dit nu te vertellen.

Waarom wilden jullie deze voorstelling maken?

Olivier: “Het verhaal hoort bij de Nederlandse geschiedenis, maar is bij het grote publiek onbekend. Wij vieren op 5 mei Bevrijdingsdag omdat we die dag van nazi-Duitsland zijn bevrijd, maar het was een wereldoorlog. Heel Nederlands-Indië was nog bezet door Japan en die bezetting duurde voort, Japan capituleerde op 15 augustus 1945. Bevrijdingsdag voor Nederlands-Indië tussen aanhalingstekens, omdat Indonesië al 300 jaar lang door Nederland bezet was. 5 Mei is daarom bij heel veel mensen met Indonesische, Indische of Molukse wortels een complexe datum. Die capitulatie was een soort kantelpunt. Er kwam een bloedige onafhankelijkheidsoorlog. Dat gegeven is bij veel Nederlanders niet bekend genoeg. Inmiddels is er steeds meer aandacht voor de duistere kanten van het koloniale verleden.”

Bo: “Sinds de oprichting van Theater Na de Dam in 2009 dachten we al: ‘er moet veel meer aandacht komen voor de Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië’. Niet alleen omdat er zoveel Nederlanders zijn met een Indische achtergrond en die oorlog nog steeds doorwerkt. Maar ook omdat 40 miljoen Indonesiërs, onze ‘onderdanen’, als geen ander hebben geleden onder de Japanse bezetting. De Indonesiërs zagen de Japanners niet als bevrijders. Ze zagen het als het aflossen van de ene bezetter door de andere. Door de Japanse bezetting viel het Nederlands gezag weg. In het machtsvacuüm van de Japanse capitulatie zeiden ze: jullie hoeven niet terug te komen. Toen onze productieleider Inger Stam de film De Oost zag, en daarna nog met best wat vragen zat, vonden we het tijd worden er nu echt iets mee te doen.”

Er is best lang gezwegen, waarom wordt dit verhaal nu pas verteld?
Olivier: “We leven in een tijd waarin er gelukkig steeds meer aandacht komt voor de koloniale geschiedenis, voor alle misdadigheden en wat dat werkelijk inhield, voor een onterechte bezetting van landen en volkeren en hoe dat nu nog steeds doorwerkt. Ik weet eigenlijk niet waarom nu pas, maar merk wel dat het heel goed is dat die aandacht er nu komt. Een bevriende schrijver vertelde mij laatst: ‘mijn vader sprak aan een stuk door, maar niemand wilde luisteren’. Er was tot nu toe ook een heel groot Nederlands zwijgen. Niet geïnteresseerd zijn in wat daar was gebeurd, zowel in de Tweede Wereldoorlog in de Oost als in de oorlog erna en de Nederlandse misdaden. Dat zwijgen heeft tot dit jaar geduurd, tot het officiële onderzoek van het NIOD en dus ook de excuses die gemaakt zijn door Rutte. Er werd lang beweerd dat het enkel excessen waren, terwijl nu eindelijk openlijk is toegegeven dat het buitensporige geweld structureel was en een rechtstreeks resultaat van Nederlandse politieke keuzes.”

Heeft een groeiend bewustzijn van racisme hier ook iets mee te maken?
Bo: “Er komt in Nederland steeds meer besef van hoe de koloniale maatschappij op een racistische manier was ingedeeld en hoe die machtsverhoudingen nog steeds doorwerken in de psyche van de huidige generaties. Het is steeds minder een taboe om racisme onder ogen te zien en te erkennen. Mensen hebben een conceptueel kader gekregen om daarover te praten en te denken. Hoewel we volgens mij wat dat betreft ook nog echt aan het begin van ons nationale gesprek staan.”

Hoe ga je het aanpakken, wat vertel je wel en wat vertel je niet van dit grote verhaal?

Olivier: “Er zijn al boekenkasten vol verhalen en heel veel toneelstukken. Wij, de schrijvers, dramaturgen en ik hebben ervoor gekozen om te focussen op 5 mei en dat dit voor de inwoners van het toenmalige Nederlands-Indië, meer dan veertig miljoen rijks-onderdanen, helemaal geen bevrijding was. Ook hebben we ervoor gekozen om het verhaal te vertellen vanuit drie invalshoeken: het Molukse, het Indische en het Indonesische perspectief. Allemaal unieke geschiedenissen, maar er zijn ook veel overeenkomsten. Ouders die getraumatiseerd zijn en het wel of niet konden vertellen. Erkenning en begrip zijn er nooit geweest. De schrijvers Reggie Baay, Dido Michielsen en Sylvia Pessireron, dragen dat ook mee in hun leven. De generatie van hun ouders heeft op een bepaalde manier geweld ondergaan, maar in veel gevallen onder Nederlands bewind ook geweld moeten toebrengen. Het werden politionele acties genoemd, wat een eufemisme is voor een hele bloedige oorlog die Nederland heeft gevoerd. Toen de soldaten (terug) naar Nederland kwamen, was er totaal geen interesse in wat die jongens en hun families daar hadden meegemaakt en moesten doen.”

Bo: “Die drie perspectieven bevatten alle drie dader- en slachtofferverhalen. Als je dat op het toneel zet, dan is dat mooi omdat die met elkaar schuren. Die perspectieven verdragen elkaars gelijktijdige aanwezigheid op het podium eigenlijk niet, en daar zit het drama in. En toch bestaan die verhalen allemaal naast elkaar. We willen geen hiërarchie in leed aanbrengen, want dan vernauw je de geschiedenis tot een moralistische discussie en dan leer je niets meer. We willen laten zien dat dit allemaal aan de hand was, omdat die geschiedenis nog zo doorwerkt en invloed heeft op de kinderen en kleinkinderen van de slachtoffers en daders.”

Denk je dat door het rapport van het NIOD maar ook boeken, voorstellingen en tentoonstellingen er de komende jaren meer verhalen los gaan komen?
Bo: “Ja, dat denk ik wel. Na de oorlog komt het zo in golven, het besef over die tijd. Ik heb de indruk dat dat vooral gebeurt onder invloed van schrijvers. Adriaan van Dis, Marion Bloem, Alfred Birney en Reggie Baay waren daarin heel belangrijk met taboedoorbrekende verhalen. En meer recent zorgde het boek Revolusi van de toneelschrijver en archeoloog David van Reybrouck, vooral doordat het zo heerlijk is opgeschreven, voor een enorme push wat betreft bewustwording. Daarnaast denk ik dat de derde generatie op een heel andere manier met de geschiedenis omgaat. Betrokkener, kritischer, zonder de alles verblindende trauma’s maar wel met nieuwe, wezenlijke vragen.”

Hoe verhoudt de voorstelling zich tot de huidige oorlog?
Olivier: “We zijn zeer geschokt door en verontwaardigd over het optreden van Poetin, die op basis van zijn vage claims en trots Oekraïne in een gruwelijke oorlog stort. Maar het doet ook denken aan wat Nederland in die tijd heeft gedaan in Indonesië. Nederland is daar naartoe gegaan om een gruwelijke strijd te leveren en er zijn bewust vele burgerslachtoffers gemaakt. Het is heel makkelijk om een oordeel te geven over de geschiedenis, daar gaat het niet om. Waar het wel om gaat is dat we dingen moeten weten, waar we iets van moeten leren. We moeten die duistere periode in onze geschiedenis goed kennen en weten wat daar nu nog steeds de gevolgen van zijn. Door beter te begrijpen wat er gebeurd is en door die oorlog als een oorlog te zien, wordt het een gezamenlijke, gedeelde geschiedenis. Dit is natuurlijk waar Theater Na de Dam voor staat. Het zich gezamenlijk bezighouden met een onderwerp kan troostend werken. Ik hoop dat we ervan leren als mensheid, als samenleving, als individu.”

De Oost bevrijd?
4 mei 2022, 21:00 uur
Koninklijk Theater Carré, Amsterdam